Soms kom ik liefhebbers tegen die het zeker weten. En stellig verkondigen: “Ik drink alleen maar speciaalbier.” Wat mij betreft is dat een van de grote misverstanden van de Nederbelgische bierwereld. Want wie het woord ‘speciaalbier’ in de mond neemt, zet de deur open voor grote spraakverwarring. Daarnaast doet hij/zij zichzelf tekort, maar misschien nog wel meer problematisch: geen recht aan de diversiteit in onze mooie bierwereld. Hoog tijd dus om het ‘S’-woord eens wat uitgebreider onder de loep te nemen. Wat precies is speciaalbier?

Wat precies is speciaalbier?

Laat ik om te beginnen de hand eens in eigen boezem steken. Want ik geef toe: een heel enkele keer bezondig ik me er ook aan. Aan het bezigen van het woord ‘speciaalbier’. Want op de keper beschouwd is dit begrip natuurlijk een gedrocht, een product van de spraakverwarring die de bierwereld in de Lage Landen al veertig jaar in zijn greep houdt.

Vooropgesteld: de term ‘speciaalbier’ is heden ten dage nog immer zonder meer populair bij firma’s die op grote schaal bier willen verkopen. Over wat het dan precies is, vind je interessante, of naar gelang door welke bril je er naar kijkt, amusante beschrijvingen. Zo doet een van die firma’s een dappere poging. Zoekend naar een antwoord op de vraag wanneer bier ‘speciaalbier’ is, merkt ze terecht op:

‘Er bestaat geen wettelijke definitie voor speciaalbier. De term wordt eigenlijk gebruikt om alle andere bieren aan te tonen die NIET onder pils vallen. Onder pils vallen dus de normale en daarmee standaard bieren.’

Een poging om het ‘S’-woord te duiden

Pech gehad dus voor alle craft brouwers met pils in hun assortiment: jullie pils is géén speciaalbier. Aan de andere kant: goed nieuws voor megabrouwers AB INBev. Hun abdijbier Leffe Blond is wél speciaalbier. Want bovengistend en niet behorend tot het ‘vermaledijde’ biertype pils. Want als antwoord op de vraag naar het wezen van speciaalbier kun je ook tegen komen: “Simpel gesteld is speciaalbier ‘bier met een smaakje’.”

---

Waar komt de term vandaan?

De herkomst van de term speciaalbier vind je in de jaren 1980. Het begrip werd door Belgische brouwers bedacht om hun product te positioneren tegenover de ondergistend bieren waarmee ze concurreerden: zeg maar pils & Co. De (zware) blonde en fruitbieren, de abdijbieren en alle andere bovengisters zoals de dubbels en de tripels. Als zodanig maakten zich in die periode ook bierconsumenten het begrip eigen.

Maar wat verstaan ze dan gewoonlijk onder ‘speciaalbier’? Er zijn slijters die het zeker weten. Zo vind je op de website van drankenverkoper Gall & Gall de volgende (des)informatie:

‘Het belangrijkste verschil tussen pils en speciaalbier is het gistingsproces. Speciaalbieren zijn bovengistend en pils is bijna altijd ondergistend.’

Speciaalbier volgens slijterijketen Gall & Gall

Tja… Een beetje bierkenner beaamt: deze omschrijving laat te wensen over. En dan zeg ik het heel netjes en beschaafd. Misschien voor veel consumenten best bruikbaar valt ze voor mij als liefhebber en biersommelier in de categorie ‘goei klèts’. Volgens de bovenstaande definitie kwalificeert zich het Lekkerste Bier van Nederland 2023 dus niet als ‘speciaalbier’. Want »Gooisch Zwart« van de Gooische Bierbrouwerij is een ondergistend bier in de stijl van traditioneel Duits Schwarzbier. Is er een krachtiger argument dat wie volhoudt alleen maar ‘speciaalbier’ te drinken, zichzelf veel moois en lekkers ontzegt?!

Niettemin houdt in ieder geval een grote Belgische brouwer vanuit de wereld van onafhankelijke brouwerijen het begrip ook nog heden ten dage vasthoudend in ere. Kijk voor de aardigheid eens op het etiket van een flesje Duvel. Daar lees je als ‘ondertitel’ de begrippen ‘Belgisch speciaalbier/bière de specialité Belge’.

---

Onduidelijkheid

Maar wat het precies is, wordt nimmer duidelijk. Het begrip ‘speciaalbier’ zegt niks over dat wat je drinkt. Niet over de kleur, nog over de smaak. Niet over de manier waarop het is gebrouwen, de herkomst of de historie van een bier. De term ‘speciaalbier’ gooit ieder bier, anders dan het ondergistende, industrieel geproduceerde, in dezelfde grote plas. Het reduceert voor buitenstaanders de hele rijkdom van kleuren, geuren en smaken die onze bierwereld eigen is, tot een eenvormige soep.

Vasthouden aan het woord ‘speciaalbier’ doet het ondergistende bier bovendien te kort. Er is niks mis met een vol toewijding en vakmanschap gebrouwen pils, of enig ander bier van lage gisting. Wat dacht je van Helles, Schwarzbier, Dortmunder of Münchener Export, Märzen, Vienna Lager, California Common, Kellerbier of Zoigl?

Het vereist groot vakmanschap om zo’n ondergistend bier te brouwen, misschien nog wel meer dan een stout of een IPA. De smaken van bier van lage gisting zijn veel subtieler en juist daarin schuilt de uitdaging voor een brouwer. Omdat de geuren en smaken zo puur zijn dat iedere brouwfout direct te proeven is. Bij een IPA waar iets misgaat, heeft een brouwer nog wel mogelijkheden om dat te maskeren. Bijvoorbeeld door nog een flinke dosis hop toe te voegen bij het lageren. Of zijn of haar bier simpelweg onder een andere stijlaanduiding in het assortiment te zetten.

Nog meer redenen waarom ‘speciaalbier’ raar is

Los van het feit dat je een sluitende definitie van ‘speciaalbier’ niet kunt geven, zijn er nog andere redenen waarom de term raar is. Bij het brouwen van bier zie ik paralellen met het bakken van brood en het maken van kaas. Net als bier van de onafhankelijke, ambachtelijke brouwer heb je brood dat van de ambachtelijke bakker komt en kaas geproduceerd door de kleine kaasboer die traditioneel vakwerk in ere houdt. Anderzijds heb je brood en kaas gemaakt op industriële basis. Waarbij producenten dikwijls allerlei trucjes uithalen om hun product een ambachtelijke uitstraling te geven. Zo vond ik de uitzending heel informatief dat het programma ‘Keuringsdienst van Waarde’ wijdde aan natuurgerijpte kaas. Niettemin is er nog geen warme bakker of ambachtelijke kaasmaker op het idee gekomen om haar product ‘speciaalbrood’ of ‘speciaalkaas’ te noemen.

We hebben het ook niet over speciaalwijn, merkt collega-bierschrijver Raymond van der Laan bovendien op. Er is merlot, sauvignon blanc of viognier. Bij het praten erover verwijst men naar de herkomst, zoals Montepulciano d’Abruzzo, Franken of Vacqueyras. Net zoals bij kaas trouwens: camembert, manchego of roquefort. Dan weet je tenminste waarover je het hebt.

Zeker wanneer je met liefhebbers van gedachten wisselt van buiten het Nederlandse taalgebied. Als je tegen hen het woord ‘speciaalbier’ bezigt, wed ik dat je iets uit te leggen hebt. In het buitenland zegt ‘speciaalbier’ namelijk niks. (Ondanks het feit dat het Beer Judge Certification Program kennelijk wel een categorie ‘Specialty Beer’ voert: een catch-all vergaarbak voor ieder bier dat in geen enkele andere biercategorie te vatten is.)

‘Speciaalbier’ vs. ‘craftbeer’

Wat overigens opvalt, is dat er in de bierwereld rondom de term ‘speciaalbier’ een spraakverwarring bestaat die ik herken van die rondom het begrip ‘craftbeer’. Waarbij je je ook kunt afvragen hoe relevant dat begrip (nog) is. En al even lastig af te bakenen als het vermaledijde ‘speciaalbier’. In de discussie over de vraag ‘wat is craft’ is een vaak terugkerende vaststelling dat het vooral gaat om een sentiment onder bierliefhebbers. ‘Craft’ heeft met dromen van echte mensen te maken, niet met grootkapitaal. Het draait om het laten prevaleren van smaak en het gebruik van de best mogelijk brouwgrondstoffen boven het belang van aandeelhouders. Maar het is een even moeilijk af te bakenen fenomeen als ‘speciaalbier’.

---

Waarbij verschillende organisaties van MKB-brouwers wel hun best doen om een sluitende definitie te poneren van een ‘craft brouwerij’. Ik heb me laten vertellen dat dat ook nog niet meevalt. Zo’n brouwerij zou het liefst onafhankelijk moeten zijn van andere, grote bierconcerns. Waarbij de praktijk het verschil voor de hand laat liggen tussen financiële en ‘creatieve’ onafhankelijkheid.

Wat mij betreft gaat het bij ‘craft’ om twee zaken.

De waarde van authenticiteit

Ten eerste de waarde die een brouwer hecht aan de authenticiteit van zijn of haar product. En in het verlengde daarvan de toewijding aan het brouwen met de best mogelijke ingrediënten voor hun bier die ze zich kunnen veroorloven. Maar alles binnen de bandbreedte van bedrijfsmatige effectiviteit natuurlijk. Een brouwerij is een bedrijf dat aan bepaalde economische wetmatigheden onderhevig is. Dat onderscheidt de professionele brouwer van hen die bier maken als liefhebberij.

Een craftbrouwer is een man of vrouw die het ambacht brouwen serieus neemt. Om die reden is zo’n brouwer wars van op het gebied van smaak en kwaliteit trucjes en bochtjes afsnijden omwille van financieel gewin. En gedreven door de motivatie om het vak van brouwer steeds een beetje beter onder de knie te krijgen. Dat betekent onder meer: een bier pas afvullen als het echt goed is en niet om het zo snel mogelijk in de schappen van de supermarkt te krijgen.

Herkenbaar en aanspreekbaar

Een tweede graadmeter voor wat ‘craft’ is, heeft voor mij te maken met herkenbaarheid en aanspreekbaarheid of, zo je wilt, aanraakbaarheid. Een vergelijking met de wereld van de koffie: Starbucks is een merk. Maar niemand heeft er een beeld bij wie ‘meneer Starbucks’ is. Net zo goed als Heineken een merk is. Wie Heineken is, is grotelijks uit het zicht verdwenen. Een brouwerij als vandeStreek daarentegen heeft een gezicht, letterlijk. Het is de brouwerij van de gebroeders Van de Streek. Ze zijn regelmatig in de taproom van hun brouwerij. Dan kun je op ze afstappen, samen een glas vandeStreek-bier drinken en een praatje met hen maken.

In het verlengde daarvan: een ‘craft brouwerij’ speelt een herkenbare rol in de gemeenschap waaruit ze is ontstaan. Ze is een ontmoetingspunt, draagt bij aan lokale leefbaarheid, net als andere MKB-ondernemers in een buurt of dorp. Een ‘craft brouwerij’ speelt een rol bij het vormen van een hechte gemeenschap.

Laten we het ‘S’-woord niet meer gebruiken

Terug naar het begin van deze bespiegeling: wat is ‘speciaalbier’ en wat moeten we ermee? Ik stel voor: laten we stoppen met het gebruik van dit bizarre en verwarrende begrip. ‘Speciaalbier’: het is een relict uit de barre bierjaren 1980. Het heeft uitgediend en doet geen recht aan de diverse bierwereld waarin we tegenwoordig leven. Er zijn legio redenen te bedenken om het ‘S’-woord een plaats te geven in het museum van onze collectieve herinnering. Met een besmuikte glimlach: ‘What were we thínking…’

Wat vind jij?

Zijn er wat jou betreft wel degelijk goede argumenten om te spreken over ‘speciaalbier’? Wat betekent de term voor jou? En waarom is het belangrijk om het begrip ‘speciaalbier’ er in te houden? Spreek je uit in het commentaarveld onderaan dit artikel.

Verder lezen of luisteren

Lees wat bierkenner Yuri Hegge te vertellen heeft over de teloorgang van ‘craft’.

Elf bieren die je als kenner geproefd moet hebben.

Ontdek mijn podcast ‘Bierschrijver spreekt…!’

---