Mout, water, hop en gist – in de geschiedenis van het bier is veel de afgelopen eeuwen altijd hetzelfde gebleven. Maar tegelijkertijd is de bierwereld altijd in beweging. In dit artikel gaat biersommelier Ithar da Costa terug naar het jaar 1977. Dat doet hij via een in de bierwereld unieke tijdcapsule: de Spectrum Bieratlas van Michael Jackson. Ithar onderzoekt aan de hand van bekende voorbeelden wat er is veranderd, verdwenen of hetzelfde is gebleven. Biersommelier Ithar da Costa op tijdreis in de Bieratlas.
Biersommelier Ithar da Costa op tijdreis in de Bieratlas
Zoveel verhalen in de wereld van het bier en zo weinig tijd. Als de Bierschrijver ben ik natuurlijk niet de enige die op ontdekkingstocht gaat in al die verhalen over vakmanschap en traditie, geur, kleur en smaak. Omdat ik vind dat je niet genoeg van zulke verhalen kunt vertellen, heb ik een kloek besluit genomen. Ik wil met mijn online magazine voor biercultuur Bierschrijver ook een podium bieden aan andere bierkenners die de pen ter hand willen nemen. Mijn collega-biersommelier Ithar da Costa bijt het spits af. Graag je aandacht voor zijn fascinerende ontdekkingstocht door de recente geschiedenis van ons geliefde gerstenat.
Bladeren in de nalatenschap van Michael Jackson
Op zoek naar bierschoonheid in de Spectrum Bieratlas
een gastbijdrage van Ithar da Costa
Op website van de Nederlandse Brouwers is sinds kort een opmerkelijk bericht te vinden: voor het eerst sinds 2001 is het aantal brouwerijen in Nederland afgenomen. Dat na twintig jaar het aantal brouwerijen afneemt is inderdaad nieuwswaardig. Maar ooit was het écht dramatisch gesteld met het Nederlandse Bierlandschap. Ik moest terugdenken aan de verschraling van de jaren ‘70 en ‘80. En voordat ik er erg in had, stond ik bij mijn boekenkast te bladeren in de eerste editie van de Spectrum Biertlas uit 1977. Die is geschreven door de biericoon en later ereofficier van de Ridderschap van de Roerstok: Michael Jackson. De Spectrum Bieratlas is de vertaalde editie van zijn ‘World Guide to Beer’ uit datzelfde jaar, in Nederland uitgebracht door uitgeverij Het Spectrum.
Tijdscapsule
Wat een feest om door de Bieratlas te bladeren. Grappige kapsels, grote hoekige auto’s en mannen met grijsblauwe pakken met dikke brilmonturen. Het boek is een heerlijke tijdscapsule en een ideaal plaatjesboek. Dat begint al bij de omslag. Een kleurrijke foto met van nonchalant geplaatste bierflessen uit 1977. Grappig. De vorm van de flessen oogt lomp en breed, net als de stropdassen uit die tijd. Er spreekt een voorkeur uit voor een gouden wikkel om de flessenhals. Dat zal toentertijd wel chique zijn geweest, als een trotse onderscheiding van kwaliteit. Een uiting van wat wij in Nederland nog steeds hardnekkig ‘speciaalbier’ blijven noemen.
Michael Jackson had naar verluidt een voorliefde voor bierland België. Liefde die werd aangewakkerd door zijn eerste trappistenbier die hij in Nederland in een kleine dorpskroeg dronk tijdens het carnaval. Een smakelijke openbaring die hem onmiddellijk naar België deed vertrekken. Maar de Bieratlas is een gids voor bieren uit de hele wereld. Zijn focus lag in de eerste editie op de bierlanden Tsjechoslowakije, België, Duitsland, Scandinavië, Groot-Brittannië en Ierland, maar ook de Verenigde Staten, Canada en Australië. En ook Nederland mocht zich verheugen op de aandacht van Michael Jackson, hij bestede maar liefst negen pagina’s aan ons vlakke bierland; het land van toen nog Prins Pils.
Weemoedig en vrolijk
Tijdens het doorbladeren bekroop mij een dubbel gevoel. De weemoedigheid, van oude bieren, de merken, die voorbijgaan. En ook vrolijkheid, omdat sommige bieren in het huidige bierlandschap nog steeds relevant zijn. Sommige bieren hebben het niet gered, sommige bieren staan nog steeds in hun kracht. En sommige bieren hebben zichzelf afgelopen jaren opnieuw gedefinieerd, en zijn als een feniks herrezen. Voor mij aanleiding om verder te bladeren. Ik neem je graag mee in mijn doorblader-reis, en geef op voorhand toe; mijn interesse ging in eerste instantie uit naar de bierlanden waar ik het meest mee bekend ben: Tsjechoslowakije, België, Duitsland en Nederland. Ik weet, er valt nog zoveel meer te leren.
Blijvende klassiekers
Het is opvallend dat vooral de Duitse bieren nog steeds in het huidige bierlandschap hun stevige positie hebben behouden. De etiketten van Paulaner, Hofbräu of Spaten hebben tegenwoordig frisser en moderner ontwerp. De fijne Weizen-bieren van deze brouwerijen zijn nog alom vertegenwoordigd en geliefd. Ook de traditionele biercentra Nedersaksen en Berlijn zijn nog steeds actueel. Daarnaast is het interessant om te zien dat ook de kracht van de historische bierstijlen die door Michael werden uitgelicht, niet is uitgewerkt. Kölsch, Dortmunder, Schwarzbier uit Köstritz.
Het kanon uit Bamberg, het Rauchbier, kreeg van Michael een twee pagina’s tellende liefdesverklaring. Met een indrukwekkende grote foto van brandend beukenhout, waarbij de rook bij wijze van spreken vanaf het papier in je gezicht walmt. Rookmout is essentie van dit bier, het onmisbare ingrediënt waar het allemaal om draait. Ooit droogden ze alle mout boven open vuur, waardoor elk brouwsel een typische rooksmaak kreeg. Met de moderne droogtechnieken in de 19e eeuw, verdween dit rookkarakter al snel. Behalve in Bamberg, waar ze zwoeren bij die rokerige geuren en smaken. Deze bijzondere bierstijl is nog steeds populair en kent inmiddels ook in Nederland prachtige alternatieven, zoals het Rauchbier van Othmar.
Aantrekkelijk pils
Ook de Duitse en Tsjechische pilseners die Michael Jackson in zijn diorama plaatst, hebben niet aan aantrekkelijkheid ingeboet: Spaten-Pils uit München, König Pilsener uit Duisburg, Bitburger-Pils, Stauder Pils uit Essen en de klassiekers zoals Pilsener Urquell, Staropramen, Budvar. Mijn aandacht werd vooral getrokken door het Jever Pilsner. Het is interessant dat Jever tegenwoordig de weg heeft gevonden naar de Zaanse supermarktketen in het schap naast Pilsener Urquell. De lijfspreuk van onze nationale bierambassadeur Rick Kempen ‘Geen gezever, drink Jever’ zoemt regelmatig op Facebook. Iets dat Michael Jackson in 1977 heeft voorvoeld, toen hij Jever beschreef als ‘een buitengewoon goed gehopt en droog bier, een voortreffelijk voorbeeld van deze stijl.’
Ontluikende bieren
In het pils gedomineerde Nederlandse bierlandschap wees Michael Jackson in 1977 ons op een welkome afwisseling: het bier van kloosterbrouwerij De Schaapskooi, later in 1999 omgedoopt tot Brouwerij De Koningshoeven. Dit patersbier, in de jaren ‘70 onder huurcontract uitbesteed aan brouwerij Artois, was naar zijn zeggen op dat moment het enige bovengistende bier dat Nederland rijk was en werd nabij Tilburg gebrouwen.
Jackson was gematigd enthousiast. Hij schreef: ‘Dit patersbier is een welkome afwisseling in het nogal eenvormige Nederlandse bierassortiment, al heeft het niet de distinctie van de Belgische trappistenbieren.’
Gelukkig liepen de zaken anders. De paters begonnen vanaf 1980 weer zelf met het brouwen en verkopen van bier. Er werd volledig ingezet op hoog gegiste bieren. De kwaliteit van het bier verbeterde en het reeds merk ‘La Trappe’ werd breed in de markt gezet. Het introduceren van de La Trappe Quadrupel in 1991 betekende de start van een inmiddels internationaal vermaarde bierstijl. Overigens, een aardig detail: in Bieratlas is een etiket is opgenomen van het laag gegiste Trappist Pilsener dat werd uitgebracht door in samenwerkwerking met Artois. Een bier dat in 1980 verdween toen de samenwerking met de Artois-groep werd gestaakt. Het Trappist Pilsener is nooit meer teruggekomen. In 2010 introduceerde La Trappe wel een 4,7% ABV bovengistend blond bier: het patersbier PUUR.
Herrezen bieren
Toen Michael Jackson in 1977 zijn Bieratlas uitgaf, was het nog maar tien jaar geleden dat het Belgische witbier zijn historische herrijzenis had meegemaakt. Michael Jackson beschreef de zwanenzang van deze klassieker in de jaren ’50 en ’60. Decennia waarin de witte tarwebieren uit de plaatselijke cafés als sneeuw voor de zon verdwenen: afgedankt als ‘niet meer passend in de moderne tijd.’ En toen was daar Pierre Celis. De gewezen melkboer gaf op heugelijke wijze het dorp Hoegaarden zijn witbier weer terug. Ik citeer de anekdote die Michael Jackson opnam in zijn boek:
‘Op een hete zomeravond in 1968 zaten de dorpsbewoners bijeen toen iemand verzuchtte: ‘Als wij nu nog eens het echte Hoegaardse witte hadden.’ Dat hoorde een jongeman die als hulpje van de laatste brouwer het vak geleerd had. Hij maakte thuis in teilen en kuipen het Hoegaardse witber opnieuw om zijn buren te verrassen. Het hele dorp smeekte hem verder te gaan brouwen. Hij deed het en het werd een succes.’
Op een zwartwit foto in de Bieratlas staat een jonge Pierre Celis afgebeeld, trots roerend boven zijn maischkuip. Michael Jackson beschouwde de herontdekking van deze bierstijl als een historische curiositeit. Het was voor hem een bemoedigende gedachte dat een verloren bier weer het levenslicht had gevonden. Maar hij gaf het bier een bescheiden kans. Hij voorzag in de herintroductie van Belgisch witbier geen massamarkt. Dat lijkt achteraf misschien een verkeerde inschatting, maar was een begrijpelijke aanname.
Interesse in historisch bier
Ook tegenwoordig zien we hernieuwde interesse in historische bierstijlen, denk aan kuyt of gagelbieren. Leuk, maar het betekent niet automatisch dat dit soort bieren de massamarkt halen. Het is juist daarom zo boeiend te zien dat het Belgisch Witbier een duizelingwekkende groei heeft doorgemaakt. Ruim 40 jaar later kondigde AB InBev in 2019 aan nog eens 42 miljoen euro te gaan investeren in de bottelarij van Hoegaarden. ‘De populariteit en de volumes van Hoegaarden groeiden wereldwijd met maar liefst 35% de afgelopen 5 jaar. De extra investeringen zijn het resultaat én een mooie beloning voor Hoegaarden, ons Belgisch bier dat wereldwijd een prachtig parcours aflegt’, verklaarde Hoegaarden vijf jaar geleden. Pierre Celis wat toen al lang vetrokken. Het is overigens de vraag in hoeverre hij zich nu nog kon herkennen in de smaak van het moderne Hoegaarden.
Pierre Celis is een legende. Nadat hij zijn aandeel in Hoegaarden had verkocht is hij naar Amerika vertrokken om daar Celis White in de markt te zetten. De samenwerking met Miller Brewing Company bleek echter geen blijvend succes. Pierre Celis heeft een onuitwisbare indruk achtergelaten. Niet alleen vanwege het terugbrengen van het witbier, maar ook vanuit zijn brede samenwerking. Denk aan het ontwikkelen van het grottenbier samen met de brouwerij Sint Bernardus, waarbij het bier destijds werd gelagerd in de grotten van Folx-les-Caves, nabij Hoegaarden. Vanuit dit initiatief ontstond de latere oprichting van Ieperse brouwerij Kazematten, waar het grottenbier vanaf 2014 werd gebrouwen (nu hermerkt naar ‘Wipers Times Dubbel’).
Ook heeft Pierre Celis een rol gespeeld bij de totstandkoming van brouwerij Achouffe. Hij schonk de startende brouwers niet alleen zijn brouwinstallatie (‘Ge moogt dat materiaal hebben van mij. Ge moet daar niet voor betalen en ik geef u uitleg.’), maar hij adviseerde ze ook het ‘geheime kruid’ koriander toe te voegen aan hun tripel. Pierre Celis is in 2011 overleden en ligt in Hoegaarden begraven.
Playboy opent de deur voor ‘Verboden Vrucht’
Voor de liefhebbers kan ik Celis’ biografie aanraden: ‘Brouwers verkopen plezier. Pierre Celis. My life’, van Raymond Billen. Een gebundelde reeks interviews met Pierre Celis, als eerbetoon uitgegeven om zijn tachtigste verjaardag te vieren. Met daarin ook uitgebreid aandacht voor zijn Amerikaanse avontuur met de Celis Brewery. In het boekje is ook een bijdrage van Michael Jackson opgenomen, die als gastauteur terugblikt op zijn vriendschap met Pierre Celis. Aardig detail: het is aan een artikel van Michael Jackson in de Playboy (!) te danken dat het voor Pierre Celis mogelijk werd de ‘Verboden Vrucht’ van Hoegaarden in Amerika te verkopen.
Herrijzend Nederland
In de Bieratlas vinden we ook een bier uit Nederland dat later zal herrijzen. Zij het wat minder groots. In het hoofdstuk over Nederland sloot Michael Jackson af met een klifhanger:
‘Tenslotte zij vermeld dat er een heel enkele keer van Van Vollenhoven Stout wordt gebrouwen in de Amstel-brouwerij te Amsterdam. Maar zelfs bij Heineken en Amstel zijn er mensen die dat niet weten.’
Om twee redenen is deze alinea intrigerend. Ten eerste komt de verwijzing naar een Nederlandse Stout volledig uit het niets opdoemen in een paragraaf over bokbier en patersbier. Blijkbaar wilde hij dit bier nog snel ergens tussen proppen. Ten tweede vanwege de suggestieve geheimzinnigheid van de laatste zin. Alsof het brouwen van deze stout plaatsvond in oude ketels, diep weggestopt in de krochten van de Amstel-brouwerij. Waar een select groepje brouwers, diep in de nacht en zenuwachtig fluisterend, heimelijk Van Vollenhoven Stout produceerden. Het goede nieuws is dat tegenwoordig iedereen mag weten dat Van Vollenhoven Stout in volle glorie wordt gebrouwen door brouwerij Poesiat & Kater in Amsterdam. Volgens het originele recept van van Vollenhoven’s Brouwerij ‘De Gekroonde Valk’, die rond 1900 de grootste brouwerij van Nederland was. Op de briljante website van Roel Mulder leren we dat Heineken deze stout nog tot 2002 heeft gebrouwen. Het hele verhaal lees je hier.
Vallende sterren
Voor de liefhebbers van Vlaams bruin stemt het doorbladeren van de eerste editie van de Bieratlas tot droefenis. Sinds 1977 blijkt het aanbod flink verschraald. De brouwerij Roman uit Oudenaarde maakte destijds een aantal beroemde bruine bieren, die tegenwoordig niet meer bestaan: de zware Dobbelen Bruinen, het volle Special Mater’s, het gewone Mater en het tafelbier Brunor. Voor mij zijn dit helaas echo’s uit een verleden, ik heb ze nooit kunnen drinken.
Verderop in de tekst neemt Michael Jackson stelling over het lot van tafelbieren. Hij schatte de toekomst van het tafelbier, dat ooit de reputatie had dat het gunstig was voor borstvoeding, somber in. Hij vreesde voor hun toekomst, omdat deze bieren nog ‘slechts door ouderen werden gekocht vanwege het ‘zwakalcoholische’ karakter van deze bieren’.
Nu, ruim vijftig jaar later zien we een andere ontwikkeling. Inmiddels is de term ‘zwakalcoholisch’ vervangen ‘alcoholarme bieren’ en zien we een groeiende interesse naar bieren met laag alcoholpercentage en veel smaak. In 2023 groeide het alcoholvrije en alcoholarme biersegment met maar liefst 30%. En zeker niet bij alleen bij ouderen, maar juist ook bij jongeren. Het Trimbos instituut heeft voor 2022 becijferd dat in Nederland de leeftijdsgroep 25 tot 39 jaar het vaakst alcoholvrij bier drinkt. Veel meer dan het segment ‘ouderen’ van 75-plus. Ik zie daarnaast kansen voor een modern tafelbier aan tafel.
De schoot der toekomst
Voor de bierliefhebber van nu valt op, dat de eerste editie van de Bieratlas uit 1977 bepaalde stijlen helemaal niet noemt. Omdat ze gewoonweg niet bestonden, of omdat Michael Jackson er overeen had gekeken. Een sprekend voorbeeld is de IPA. Jackson is dit bier slechts één vermelding waard in het rijtje van verschillende soorten pale ales uit Engeland. De lange en veelzijdige lijst van IPA’s in alle geuren en kleuren, zoals we die tegenwoordig kennen, bestond nog niet.
In Italië waren er nog geen Italian Grape Ales. De craftbeer revolutie in Amerika begon pas in echt in 1978, nadat president Jimmy Carter een wet tekende die het verbod op thuisbrouwen ophief. Het brouwen van farmhouse ales en saisons werd door Michael Jackson wel beschreven, maar er is geen kveik-ring te vinden in de Bieratlas van 1977. Barrel aged bieren waren nog voorbehouden aan enkele brouwerijen en een enkele liefhebber.
Michael Jackson rockt nog steeds
De eerste editie van de Bieratlas van Michael Jackson is dus niet het absolute ijkpunt van het internationale bierlandschap. Maar het symboliseert de start van een wereldwijde ontdekkingstocht naar smaken, stijlen en biercultuur. Het boek ademt de waardering voor het ambacht en het ontzag voor de brouwer. Het boek oefent nog steeds grote aantrekkingskracht uit, want het ademt liefde voor bier en brouwen. Misschien is dat wel de belangrijkste reden dat deze bieratlas nog steeds zo aantrekkelijk is om vast te houden, door te bladeren en tussen de bladzijdes de geur van vijftig jaar biergeschiedenis op te snuiven (ja, ik ruik niet alleen aan bier maar ook aan mooie boeken. En ik raad iedereen aan hetzelfde te doen).
Brouwerijen komen en gaan
Het Nederlandse bierlandschap in 1977 telde 13 brouwondernemingen met 22 brouwerijen in bedrijf. Ruim vijftig jaar later koppen de nieuwssites dat het aantal brouwerijen is afgenomen naar 920. Bieren en brouwerijen komen en gaan, dat houd je niet tegen. En vroeger leek natuurlijk altijd alles beter.
Maar toch.
Ik vraag mij af wat Michael Jackson had gedaan als hij in 2023 in café Gollem als jonge dertiger zijn eerste Belgische bier had gedronken. Zou hij, net als toen, ook direct naar België zijn vertrokken? Of zou hij in Nederland zijn gebleven? Hoe dan ook, in aanloop naar het vijftigjarige jubileum van deze iconische Bieratlas in 2027 zou een eventuele hernieuwde uitgave een compleet ander uitzicht tonen. Met gelukkig nog een flink aantal briljante bieren uit de eerste editie. En met heel veel nieuwe fantastische brouwerijen met prachtige, nieuwe bieren om trots op te zijn. En te behouden. Als biersommelier ben ik vastberaden om deze schat aan stijlen en smaken te blijven verspreiden: op weg naar een nog smaakvollere toekomst.
Jouw gastbijdrage op Bierschrijver.nl
Sinds 2015 is Bierschrijver.nl uitgegroeid tot een van de toonaangevende bierblogs in Nederland en Vlaanderen. De kracht is een regelmatige stroom van inhoudelijk sterke verhalen over bier, brouwen en biercultuur geschreven met liefde voor de Nederlandse taal. Artikelen die ergens over gaan. Wil jij bijdragen? Dat kan. Als jouw bijdrage past bij de standaard die ik met Bierschrijver voor ogen heb, bied ik je graag een podium. Deel je idee, dan gaan we in gesprek. Verras me maar, ik kijk uit naar je suggestie.
Ik heb een idee voor een gastbijdrage >>
Verder lezen en luisteren
Wat je als bierliefhebber wilt weten over India Pale Ale (IPA)
Smaak van achter de kloostermuur: het verhaal van het trappistenbier
Ontdek mijn podcast ‘Bierschrijver spreekt…!’
Geweldig artikel: informatief, gloedvol en aanstekelijk geschreven! Heerlijk om te lezen, ook als leek…Of juist als leek…Dank!