Op de verschillende plekken waar ik door de jaren heen heb gewoond, heeft hij altijd ergens opgeborgen gestaan: de koffer van mijn grootvader. Vol met biervilten uit de tijd dat alle films en foto’s nog in zwartwit waren. Sinds ik me meer en meer bezighoud met bier, biercultuur en -geschiedenis, is de koffer weer onder mijn aandacht gekomen. Dat resulteerde in een fascinerende ontdekkingstocht in een wereld van 65 jaar geleden. Wat ik vond, heb ik samengebracht in deze online expositie van biervilten uit de jaren ’50.
De koffer van mijn grootvader
Online expositie van biervilten uit de jaren ‘50
Bier is in de cultuur van de Noordwest-Europese landen alomtegenwoordig. Veel inwoners hebben dezelfde houding ten opzichte van bier als menig echtelieden ten opzichte van elkaar na decennia huwelijkse staat: volstrekt vanzelfsprekend, om ter kennisgeving aan te nemen. Datzelfde lot is de gebruiksvoorwerpen beschoren die de biercultuur begeleiden. Neem bijvoorbeeld het bierviltje: als vanzelfsprekend door de kastelein onder het Amsterdammertje geschoven aan de cafétafel. (Ineens borrelt een beeld op uit mijn herinnering aan avonden in de kroeg van vele jaren her: waar biervilten ten prooi vielen aan de plukkende vingers van het gezelschap aan gene zijde van het tafelblad. Voor deze categorie gezelschap had ik zelfs een term bedacht: ‘snipperkip’.)
Alom tegenwoordig en volstrekt onopgemerkt: het biervilt. En juist daarover gaat deze online expositie. Ze plaatst niet de vilten in het middelpunt die heden ten dage in alle horecagelegenheden van Nederland ruim voorradig zijn. De vilten die ze laat zien, zijn afkomstig uit de jaren rond 1955. Ze komen uit familiebezit, want ze zijn toentertijd bijeengebracht door mijn grootvader: de vader van mijn moeder.
De drie onderdelen van deze expositie
Daarom bestaat de expositie uit drie onderdelen. Als eerste lees je dadelijk een persoonlijke, of misschien beter gezegd familiale noot. Hierin kom je meer te weten over de verzameling biervilten die hier wordt getoond en ook over het waarom van mijn online expositie. Vervolgens is er een beknopte uiteenzetting van de geschiedenis van het biervilt, die ook antwoord geeft op de vraag hoe het woord ‘biervilt’ is ontstaan. Tot slot vind je een impressie van de verzameling zelf: foto’s van de biervilten in virtuele vitrines, gerangschikt op thema.
Een familieverhaal
Het vertrekpunt van deze online expositie is een familieverhaal dat begint met mijn Duitse grootvader. Hem heb ik nooit gekend. Het enige beeld dat ik van hem heb, komt van de foto’s uit de familiealbums: zwartwit met witte kartelrand. Meestal met een sierlijke hoed op zijn spaarzaam behaarde hoofd. Er is ook een foto met een werkelijk frappante gelijkenis. Van eerder datum en hij toont een smalle, bebrilde jongeman die bezig is de ramen te lappen van een winkelpui. Ik herinner me nog heel goed de eerste keer dat ik die foto zag en welke gedachte er flitste door mijn brein. “Verrek, dat ben ik. Maar wat doe ik in een ‘plusfour’…?”
De man dus, die mijn grootvader werd: de vader van mijn moeder. Van hem is de koffer die ik heb bewaard, vol met biervilten. Verzameld moet hij ze hebben in de periode dat hij als handelsreiziger de (Zuid-)Duitse provincie doorkruiste. Het waren de jaren van het Wirtschaftswunder. De koffer kreeg ik in mijn bezit toen mijn beppe verhuisde. Ik ging toen net naar de middelbare school. Aanvankelijk prikkelde de koffer mijn nieuwsgierigheid, maar uiteindelijk ebde die weer weg. Desondanks verhuisde hij wel steeds met me mee. Dat wat me met mijn grootvader verbindt weggooien, is nooit aan de orde geweest.
Nieuwsgierigheid
Jarenlang stond de koffer opgeborgen achter de schotten onder het schuine dak. In een tijd dat een aanzienlijk deel van wie ik ben, zich angstvallig in het schemerduister van de zolder verborgen heeft gehouden. Dat hoofdstuk al een poos afgesloten wijd ik mijn leven sinds geruime tijd beroepsmatig aan bier: verhalen vertellen over de oudste drank van de mensheid en zijn makers. Over brouwen en brouwers en andere ondernemers die in hun levensonderhoud voorzien met bier. Met als doel hen zo goed en mooi mogelijk zichtbaar maken in hun markt. Zo kwam ook de koffer van mijn grootvader weer onder mijn aandacht. Uiteindelijk groeide mijn nieuwsgierigheid en haalde ik hem tevoorschijn uit de berging.
De tand der tijd doorstaan
Toen ik hem openmaakte om een blik te werpen op de inhoud, verwachtte ik af te dalen in een grafkelder van al tientallen jaren overleden brouwerijen. Maar ik vond opvallend veel vilten van brouwerijen die ook tegenwoordig nog bestaan. Omdat ze in de periode rond 1955 al groot en perspectiefrijk waren. Maar ik trof ook kleine lokale brouwerijen aan die de tijd hebben doorstaan. Wat ik ook vond, zijn namen die als merk tegenwoordig nog bestaan. Of moet ik zeggen: wéér. Omdat ze door eigentijdse brouwerijbedrijven na een poos vergetelheid weer worden opgeladen met nieuw elan.
Ik overwoog dat het allicht leuk is om die bijzondere verzameling niet voor mezelf te houden. Maar haar in mijn eigen hoekje van het internet voor het voetlicht te brengen. Biervilten verzamelen blijkt een verrassend grote hobby te zijn. Ongetwijfeld doe ik verzamelaars en andere geïnteresseerden in vintage biercultuur er een plezier mee. Maar bovenal vind ik het een mooie groet. Aan de meneer met de zwierige hoed op de zwartwit-foto’s, die ik zelf nooit heb gekend: mijn grootvader Friedrich Wilhelm Mai.
Het biervilt
Onderleggers voor bierglazen
Onder een biervilt verstaan we een voorwerp dat dient als onderlegger voor bierglazen of – kruiken. In de meeste gevallen is karton de grondstof waarvan een biervilt wordt gemaakt. De dikte van het materiaal varieert tegenwoordig tussen de 1,2 en 1,5 millimeter. Het gewicht schommelt tussen de 5 en 10 gram. Traditioneel is de meest voorkomende verschijning van het biervilt rond of vierkant. Maar door ontwikkeling in stanstechnieken zijn er ook andere, meer avontuurlijke gevormde vilten in omloop. Een standaardmaat voor ronde biervilten is een diameter van 107 millimeter. Vierkant meet een biervilt dikwijls 93 bij 93 millimeter.
Geschiedenis van het biervilt: met dank aan de telefonie
Zijn oorsprong vindt het biervilt in de 19e eeuw. Bierdrinkers uit de hogere kringen dronken hun favoriete drank uit aardewerken kruiken met een klapdeksel erop van tin of, heel chique, zilver. Hier was het gebruik van onderzetters van porselein of aardewerk in zwang. Het ‘gewone volk’ maakte gebruik van bierkruiken zonder deksel. In veruit de meeste herbergen en kroegen bestond evenwel het gebruik om de bierkruiken neer te zetten op de tafels of de toog op onderzetters van vilt. Deze werden meestal gemaakt van wol en als ze vies waren geworden, kon je ze wassen. Zo kwam het woord ‘biervilt’ in het Nederlandse taalgebied in gebruik. Het bleef als begrip voor onderzetters voor bierglazen, ook al zou de ontwikkeling ervoor zorgen dat bij de productie ervan vilt in onbruik raakte.
Dat het biervilt is geworden zoals we het heden ten dage kennen, is volgens bepaalde bronnen toe te schrijven aan de opkomst van de telefonie. Een bedrijf dat van sparrenhout telefoonpalen produceerde, zocht een bestemming voor de enorme hoeveelheid houtsnippers waarmee hun kernactiviteit hen opzadelde. Ze kregen het lumineuze idee om de houtresten te verwerken tot een soort absorberend karton. Dankzij de lange vezels van sparrenhout heeft dit materiaal een relatief hoog absorberend vermogen. Deze variëteit karton heeft een speciale naam gekregen: viltkarton.
Populaire uitvinding
Deze innovatie vormde een perfectionering van een uitvinding waar in 1892 een ondernemer uit het Duitse Dresden patent op was verleend. Maar het was al twaalf jaar eerder dat het biervilt zijn wereldwijde première kende. Dat gebeurde in 1880 bij een kartonnagefabriek en drukkerij in het bij Maagdenburg gelegen plaatsje Buckau. Bij de uitbaters van herbergen en kroegen was de uitvinding in een klap razend populair. Ze hielden de tafelbladen netjes, hoefden niet gewassen te worden en ook niet onbelangrijk: ze waren gratis. Omdat brouwers reclame erop konden laten drukken en de gastronomen daarom er kosteloos van voorzagen. What’s not to like?
Aan het concept van het biervilt bleef vervolgens goed tachtig jaar alles zoals het was. Totdat in 1960 een toevoeging werd gedaan door een bedrijf uit Finland. Niet meteen een land waaraan je denkt als je het hebt over bier. Maar houtverwerkende industrie kennen de Finnen op grote schaal. En ze bedachten de volgende verbetering voor het klassieke biervilt: een coating met een laagje witte cellulose. Dat had als voordeel dat de mogelijkheid voor en kwaliteit van de bedrukking werden verbeterd. Daarnaast verbeterde de absorptie van het biervilt. Langs het glas naar beneden zakkend condenswater, bier of schuim drong door het laagje cellulose in het karton en werd daar vastgehouden. Dat had als gewenst effect een langere levensduur van het biervilt.
Online expositie biervilten uit de jaren ’50
Nog lang niet alle biervilten uit de koffer van mijn grootvader heb aan een nader onderzoek kunnen onderwerpen. Een aantal heb voor je gerangschikt in virtuele vitrines, gerangschikt naar thema’s.
Vitrine 1
Biervilten met een boodschap
Vitrine 2
Brouwerijen/merken die nog bestaan: Noord- en West-Duitsland
Vitrine 3
Brouwerijen/merken die nog bestaan: Zuid-Duitsland
Vitrine 4
Belgische, Nederlandse en internationale merken
Deze expositie wordt nog verder uitgebreid. Dus wanneer je aardigheid hebt aan dit thema, kom nog eens een keer hier terug.
Meer lezen over karaktervolle gebruiksvoorwerpen uit de biercultuur? Hier vind je het verhaal van de geschiedenis van de kroonkurk.
Een jaar lang verhalen over bier in geuren, kleuren en smaken: bestel de Bierschrijver-scheurkalender 2022 – een populair eindejaarscadeau dat weer online verkrijgbaar is.