Hop, hopper, hopst: het lijkt alsof hippe brouwers dit karakterbepalende ingrediënt in hun bier tegenwoordig gebruiken in de overtreffende trap. Sterk gehopte bieren vind je over de hele wereld. Omdat een paar hopvariëteiten mateloos populair zijn, zorgt dat voor veel bieren die onderling wel heel erg op elkaar gaan lijken. Voor wie daarvan ‘hopvermoeidheid’ krijgt, is het goed om te weten: er is ook ander bier. Wat dacht je van het gerstenat uit de familie van de lagerbieren. Die bieden vriendelijke smaken met een uitgekiend evenwicht van mout en hop: meesterlijke eenvoud. En boeiende verhalen uit een rijke geschiedenis. In dit artikel neem ik je mee naar het jaar 1843. Dortmunder Export: portret van een klassiek biertype.

Dortmunder Export: portret van een klassiek biertype

Het waren de brouwerszonen Anton Dreher en Gabriel Sedlmayr die met hun uitvinding van het lagerbier zorgden voor een ware revolutie op het Europese vasteland: helder bier, sprankelend en smakend naar meer. Dat was in 1841. Een jaar later creëerde Joseph Groll, min of meer per toeval, met het pilsener een brouwsel dat die bierrevolutie een waar vliegwieleffect zou geven: in 1842. Het jaar daarop krijgt het verhaal van het lager nog een nieuw hoofdstuk: 1843. In dat jaar laten een vader en een zoon in Dortmund liefhebbers kennis maken met een bier dat uitgroeit tot een eigen stijl in de familie van het lagerbier.

Hoe is Dortmunder Export om te drinken?

Traditioneel was Dortmunder Export hét bier bij uitstek van de arbeiders uit de kolenmijnen en staalfabrieken van het Ruhrgebied. Het voorzag om die reden in twee essentiële behoeften: het werkte als opkikker en zorgde voor verfrissing. Wat betreft voedingswaarde zijn de meeste liefhebbers heden ten dage natuurlijk niet meer op hun bier aangewezen. In tegendeel, waarschijnlijk… Verfrissing is nog steeds actueel.

Zoals ieder exportbier is het Dortmunder iets zwaarder gebrouwen dan ‘gewoon’ lagerbier. Het iets hogere alcoholpercentage en de robuustere hopgift waren nodig om de houdbaarheid te verbeteren op lange transportroutes. Er zijn twee aspecten die van invloed zijn op de kenmerkende eigenschappen van het biertype Dortmunder Export: het gebruik van hele lichte mout en de samenstelling van het water dat in Dortmund van nature voorkomt. Dat is qua chemische samenstelling uitgesproken hard. Die hardheid is evenwel niet afkomstig van kalk, zoals op de meeste plekken met hard water. In Dortmund tref je een hoog gehalte van calciumsulfaat aan: oftewel gips.

Mout in de smaak

Die eigenaardigheid van het brouwwater zorgt ervoor dat Dortmunder in de smaak toetsen heeft die heel in de verte een beetje zwavelig overkomen, haast een beetje zout. Dat rustieke fundament contrasteert mooi met de volmondig robuuste, soms een tikkeltje zoete smaak van de mout. Die mag ook een heel bescheiden karamelachtig randje krijgen van de brouwer.

Een ander duidelijk stijlkenmerk van dit biertype is een beslist aanwezig, maar niet overdreven hopbitter in de smaak, zolang die maar niet blijft hangen in de afdronk. In de geur moet je een subtiel hoparoma kunnen herkennen, maar nooit zo krachtig dat dit de geuraccenten van de mout overvleugelt. Exportbieren zijn over het algemeen niet uitgesproken rijk aan koolzuur. Dortmunder maakt daarop geen uitzondering. Daarom is dit biertype weliswaar volmondig maar niet door nadrukkelijk parelend CO₂.

Laagdrempelig bier

Bescheiden als een arbeidersbier in wezen is, vind je bij Dortmunder Export geen vastomlijnde voorschriften over uit wat voor glas je het moet drinken. Over het algemeen wordt Dortmunder geschonken in stevige glazen of kruiken van een halve of een derde liter. Direct uit de fles drinken wekt, hoe laagdrempelig dit bier ook wil zijn, toch een al te proleterige indruk. Van origine hoort Dortmunder een alcoholpercentage te hebben van 5,5 tot 6%. Het is een biertype dat je zonder meer direct uit de koelkast kunt drinken: lekker koel en fris.

Dortmunder Export: een slok geschiedenis

Wie op zoek gaat naar het verhaal achter Dortmunder Export, ontdekt dat dit biertype een authentiek product is van de industriële revolutie in Duitsland. Het ontstaat waar een aantal ontwikkelingen samenkomen: de immense populariteit van het lagerbier zoals brouwer Gabriel Sedlmayr dat in München had geïntroduceerd, en de ontwikkeling van de kunstmatige koeltechnologie. In het Ruhrgebied had je bovendien een mentaliteit om dingen op industriële schaal aan te pakken. En een uitgebreid net van spoor- en vaarwegen zorgde ervoor dat die industrieel geproduceerde voorraad bier snel en doelmatig zijn weg vond naar bierdrinkers in de hele wereld. De reputatie van Dortmund als een van de mondiale brouwhoofdsteden is geboren.

Maar: geen Dortmund zonder München. Precies zoals de uitvinding van het pilsener in 1842 een spin-off is van het succes van sprankelend, heldergouden lagerbier nach Bayerischer Art. De geschiedenis van Dortmunder Export begint een jaar nadat Joseph Groll de burgers van Pilsen met zijn nieuwerwetse bier in verrukking heeft gebracht. Het is 1843 wanneer wat uiteindelijk Dortmunder Export gaat heten, voor het eerst wordt gebrouwen en gedronken. Dat gebeurt in het etablissement Die Krone am Markt, waar Heinrich Wenker en zijn vader een brouwerij hebben om hun eigen herberg te voorzien.

“Daarvoor moet wel het recept worden aangepast dat Heinrich Wenker uit München heeft meegenomen”

Citaat uit ‘Dortmunder Export: portret van een klassiek biertype’

Dortmunder Kronen

Wenker junior maakt tijdens zijn opleiding tot meesterbrouwer in München en Wenen kennis met het innovatieve ondergistende lagerbier. Na terugkeer gaat hij in de familiebrouwerij een soortgelijk bier brouwen. Dortmund is op dat moment gewend aan Alt, bovengistend bier van donkere mout waarbij de vergisting plaatsvindt op hele lage temperaturen. Maar het nieuwe bier slaat in als een spreekwoordelijk bom. Daarvoor moet wel de receptuur worden aangepast die Heinrich Wenker uit München heeft meegenomen. Dat heeft te maken met het beschikbare brouwwater in Dortmund. Dat is door het hoge aandeel van kaliumsulfaat anders dan dat in München. Minder hop, meer mout en aldus ontstaat een heel eigen, lokaal biertype.

In de volksmond staat de brouwerij bekend als Kronen-Brauerei of Dortmunder Kronen. Door het succes van het lagerbier besluiten vader en zoon Wenker zich exclusief toe te leggen op ondergistend brouwen. Kronen groeit uit tot een van de meest succesvolle brouwerijen van de stad. Het merk bestaat ook heden ten dage nog, al behoort het inmiddels toe aan een nóg grotere plaatselijke brouwerij: Dortmunder Actien Brauerei, oftewel DAB. Op de plaats waar het ooit begon in de Dortmunder binnenstad, vind je tegenwoordig nog steeds een horecagelegenheid: Wenkers. Al is de plek sinds 1843 onherkenbaar veranderd.

Het Ruhrgebied, de arbeiders, hún bier

Dortmunder Export is onlosmakelijk verbonden met de ‘gouden eeuw’ van het Ruhrgebied. En wie de loop der gebeurtenissen volgt, ontdekt dat je het met een beetje fantasie zelfs kunt zien als de barometer die de omslag aankondigt van het economisch klimaat: als de kanarie in de mijn. In de zelfs voor onze maatstaven gigantische brouwerijen wordt het bier geproduceerd waarmee de sterke mannen van het ‘Revier’ hun dorst stelpen. Die ontwikkelen een echte trots op hún bier, dat de arbeiders eer bewijst. Met logo’s waarin de gereedschappen voorkomen die het harde werk in de mijnen en fabrieken symboliseren: hamers, helmen en tandraderen. De reclameplaten van de lokale brouwerijen sieren potige kompels in hun onderhemd, met door kolengruis of fabrieksstof zwart geworden handen.

De welvaart stijgt in de industriële metropolen als Duisburg, Essen, Bochum of Gelsenkirchen. En door de voorspoed kunnen de arbeiders met hun gezinnen zich steeds een beetje meer luxe veroorloven. Zoals een Kur, een soort korte gezondheidsvakantie in wat we tegenwoordig een wellness-resort zouden noemen, of zelfs een reis naar een zonnig oord met zee en strand. Daar maken ze kennis met ander bier: lichter, makkelijker om te drinken. Het bier dat gangbaar is in de kuuroorden in het naburige Sauerland: pils.

Omdat het wordt omringd met goede herinneringen van vakantie, verwennerij en vrije tijd, krijgt dit bier voor de arbeiders uit de ‘Kohlenpott’ een extra aantrekkelijk aura. Dus willen ze het thuis ook. Hun ‘eigen’ sterke, eerlijke Exportbier raakt uit de gratie. De ‘pilsvloed’ zwelt aan en de ene na de andere Exportbrauerei in het Ruhrgebied legt het loodje. Het blijkt de voorbode van een economische omslag die dit eens zo trotse, vitale industriegebied, de motor van de Duitse economie, op zijn grondvesten laat schudden. Want na de brouwerijen vallen ook de giganten van de traditionele zware industrie een voor een om: reuzen op lemen voeten.

Dortmunder Union

Helemaal overvleugelen door het pilsener laat Dortmunder Export zich evenwel niet. Een aantal legendarische biermerken leeft ook tegenwoordig nog voort, al worden ze vrijwel allemaal geproduceerd door brouwerij DAB. Een ervan is Dortmunder Union. Opgericht in 1870 ontwikkelt deze brouwerij zich voortvarend tot een van de allergrootste in de regio: onder andere als leverancier aan het Duitse leger in de Eerste Wereldoorlog.

In haar expansiedrift creëert Dortmunder Union eind jaren 1920 de eerste hoogbouw van de stad: een zeven verdiepingen tellende kolos die plaats biedt aan de vergistings- en lagertanks van de brouwerij. Bekroond met een negen meter hoge, vergulde en in het donker majestueus uitgelichte letter ‘U’, die in alle windstreken straalt. De grootste brouwerij van westelijk Duitsland is hier al lang niet meer. Maar ook tegenwoordig laat dit imposante gebouw nog steeds zijn markante indruk achter in het silhouet van de stad. Nu als centrum voor kunst en creativiteit, een gezicht van Ruhrgebied 2.0.

Dortmunder Export in Nederland

Hoewel Dortmunder behoorlijke niche is geworden, hoef je ook hiervoor niet de reis naar Dortmund te ondernemen als je het wilt proeven. Hoewel dat een minder grote beproeving is dan een rit naar Wenen of München. Want om er vanuit Arnhem te komen kost het met de auto normaal gesproken een uur of anderhalf. Voor bierliefhebbers overigens als dagje uit warm aanbevolen: er is ook een interessant biermuseum.

Er zijn een paar Nederlandse brouwerijen die Dortmunder in hun repertoire hebben. Befaamd was Gulpener, met het bier Dort: maar de vrije brouwer heeft het enkele jaren geleden met pensioen gestuurd. Van de Nederlandse stijloefeningen valt op dat ze eigenlijk te hoog in alcohol zijn, vergeleken met het ‘Ruhrpot’-origineel.

Blauw

Het dichtst in de buurt van het origineel komt misschien wel een bier van Belgische bodem. Het is van Omer Vander Ghinste en heet Blauw: een mooi saluut aan de kleur die ook heden ten dage de werkkleding van arbeiders nog dikwijls heeft. Het is moutig van smaak met een zachte hopbitterheid, verfrissend met een ABV van 5,2%. Zo heel af en toe kom je het tegen in Nederland bij de betere biercafés.

Krachtig Dort

Alfa Bier, de Limburgse brouwerij van de familie Meens, heeft Krachtig Dort in zijn assortiment. Qua kleur (luxueus goudgeel) en smaak (licht moutig) vertoont het gelijkenis met het Dortmunder Export zoals de wereld het heeft leren kennen. Het alcoholpercentage is 7,5%. Alfa brouwt dit bier al sinds 1953 en volgens eigen zeggen is het hiermee ’s lands oudste speciaalbier. Het viel in een meer recent verleden in de prijzen bij prestigieuze bierkeuringen als de World Beer Awards en de Brussel Beer Challenge.

Sterk

Het wekt geen verbazing dat we voor Dortmunder ook terecht kunnen bij de enige Nederlandse brouwerij die zijn hart zuiver en alleen verpand heeft aan ondergistend lagerbier: Bierverbond. Sterk hebben de brouwers het genoemd. Het doet zijn naam alle eer aan met 7,5% alcohol. Het is oranjegoud van kleur en draagt een mooie schuimkraag. Het drinkt soepel dankzij stevige en zoete mout, pittig bitter met een bekoorlijk hoppig randje.

Heeft jouw (favoriete) brouwerij ook een bier in de stijl van Dortmunder Export? En vind je het leuk er een proefnotitie van terug te lezen op deze site? Neem dan even contact op om de mogelijkheden te bespreken.